Mordercy czy ofiary?

Proces oskarżonych o strzelanie do górników w pierwszych dniach stanu wojennego dobiegał końca. Sąd wysłuchiwał już końcowych przemówień obrony.
Mariana Okrutnego, ówczesnego zastępcę komendanta MO w Katowicach, broniło aż trzech adwokatów. Wszyscy wnieśli o uniewinnienie oskarżonego.
Mec. Arkadiusz Glanc uznał, iż oprócz poszlak nie ma żadnych dowodów na to, by przyjąć, że Okrutny brał czynny udział w kierowaniu zabójstwem. Zwrócił też uwagę, że proces nie wyjaśnił udziału w wydarzeniach służb specjalnych z byłej NRD i Czechosłowacji. O tym, że nie ustalono, czy w obu kopalniach strzelał Pluton Specjalny, mówiła mec. Anna Frydryszak.
- Przecież świadkowie zeznawali, że na terenie obu kopalni byli również inni uzbrojeni ludzie. Nie wyjaśniono, jaką rolę w pacyfikacji pełniła tzw. grupa Perka, która podlegała Baranowskiemu - mówiła mec. Frydryszak. Jej zdaniem akcjami kierowali: nieżyjący już komendant MO Jerzy Gruba i jego zastępca ds. SB Zygmunt Baranowski, zaś rola Okrutnego sprowadzała się jedynie do przekazywania poleceń i rozkazów.

Obrońcy z urzędu, broniący sześciu spośród dwudziestu dwóch oskarżonych, zgodnie stwierdzili, że na obu kopalniach wydarzyły się straszne tragedie. Nie ma jednak, ich zdaniem, żadnego dowodu na to, by to kule członków Plutonu Specjalnego zabiły czy raniły górników, dlatego też wszyscy wnieśli o uniewinnienie swoich klientów.
- Na ławie oskarżonych siedzą prości, mali ludzie. Wykonawcy i podwykonawcy - mówił mec. Paweł Koehler. - Nie można obwiniać ich za wszystkie krzywdy. Przecież ówcześni decydenci są znani. Niektórzy do dzisiaj cieszą się opinią mężów stanu.

Mec. Józef Pichura stwierdził wręcz, że na sali rozpraw odczuwa się wyraźny podział polityczny, sięgający roku 1945.
- Te procesy dostarczają nam wiedzy o tym zbrodniczym systemie - mówił mec. Pichura. - Dowodem na popełnienie przestępstwa na obu kopalniach jest to, że pozacierano ślady i za to powinni odpowiadać ci, co to zrobili.

Podkreślano, że wszyscy oskarżeni mieli prawo uważać, iż wykonują rozkazy i działają w granicach prawa. Obrońcy sugerowali, że ich klienci po przeczytaniu dekretu o stanie wojennym musieli poczuć się żołnierzami, że udział w akcjach był dla nich "ciężkim obowiązkiem", że porzekonani byli, iż "jadą przywracać porządek".
- Przecież oni nie jechali tam na ochotnika. Mieli broń z ostrą amunicją. Nie mogli jej wyrzucić - uzasadniał mec. Koehler. Mec. Wojewodzic pytał zaś, dlaczego nie objęto aktem oskarżenia wszystkich, którzy brali udział w pacyfikacjach: kadry wojskowej i milicyjnej czy załóg czołgów, które rozbiły mur kopalni.

- Byłem wtedy po tamtej stronie. Pamiętam ten moment, tę noc. Myśleliśmy, że się nie odważą. To były ogromne emocje - mówił mec. Feliks. - Oni, oczywiście, mogli odmówić wykonania rozkazu uczestniczenia w tych akcjach. Groziłoby im za to kilka lat więzienia, może nawet kara śmierci. Dziś byliby bohaterami. Być może przekroczyli granice obrony koniecznej. Ale, jak powiedział jeden z oskarżonych - "strach to jest strach". Nie wiemy, kto z oskarżonych ma prawo chodzić dziś z podniesioną głową. Może wszyscy? To postępowanie tego nie wyjaśniło. Dla nich ogromną karą jest ten proces.

Zaskakującą linię obrony przyjął mec. Marek Barczyk. Prawie godzinę odczytywał z kartek cytaty orzecznictwa Sądu Najwyższego o przestępstwie umyślnym i nieumyślnym oraz tzw. niebezpiecznych narzędziach. Mimo iż - jak sam zaznaczył - broni 14 konkretnych ludzi i w odróżnieniu od innych adwokatów jest obrońcą z wyboru, niewiele czasu poświęcił swym klientom. Skupił się głównie na raportach o zużyciu amunicji, których, jak uznał "wartość dowodowa została dostatecznie podważona" oraz na raporcie tzw. Komisji Rokity, który jego zdaniem nie ma żadnej wartości dowodowej.
Mówiąc o raportach, mec. Barczyk przypomniał, iż oskarżeni wyjaśniali, że pisali je na polecenie, w imię solidarności z kolegami, a nawet, w przypadku jednego z nich, w obawie przed konsekwencjami za zgubienie legitymacji. Mec. Barczyk mówił też o tym, że w trakcie obu akcji broń miał nie tylko Pluton Specjalny, ale cała kadra zawodowa i dwie kompanie liniowe. Wspomniał o udziale w akcji grupy Perka i służb specjalnych innych państw.
W pewnym momencie mowa obrońcy zamieniła się w mowę oskarżycielską wobec drugiej strony. Mec. Barczyk atakował pełnomocników oskarżycieli posiłkowych.
- Pełnomocnik, weteran procesu sprzed kilkunastu lat sugeruje sądowi, że każdy wyrok, który nie będzie skazujący, będzie takim, którego sąd będzie się wstydził - perorował obrońca - a inny pełnomocnik domaga się wyroku sprawiedliwego, tzn. surowego, a nawet surowszego, niż zażądał prokurator. Boję się żyć w kraju, w którym przyszłe wybory parlamentarne może wygrać ta opcja prawicowo-związkowa. Mec. Barczyk suchej nitki nie zostawił na przedstawicielach środków masowego przekazu. Przypominając manifestacje "Solidarności" pod gmachem sądu, Marek Barczyk mówił o "nienawiści" wobec oskarżonych, dla których zarówno udział w tamtych wydarzeniach, jak i obecnie toczący się proces jest "ogromną tragedią".
W wystąpieniu tego obrońcy niechęć i awersja wobec oskarżycieli, pełnomocników, dziennikarzy i "Solidarności" wzięła górę nad realistycznymi argumentami, przemawiającymi na korzyść oskarżonych.

Sąd Wojewódzki w Katowicach udzielił również głosu wszystkim oskarżonym. Większość ograniczyła się do krótkiego oświadczenia: "jestem niewinny, proszę o uniewinnienie".

Marian Okrutny stwierdził, że śledztwo w tej sprawie wszczęte zostało na podstawie tzw. Raportu Rokity, który jego zdaniem "zawiera zbiór nieprawd", zaś prokuratura za wszelką cenę usiłowała udowodnić, że na kopalniach popełniono zbrodnię.
- Jeden z pełnomocników oskarżył mnie o zaplanowanie przy biurku mordu z zimną krwią. To absurd i pomówienie - mówił Okrutny. - Wszystkie decyzje w tamtym czasie podejmował szef MSW Czesław Kiszczak, a w województwie komendant Jerzy Gruba i jego zastępca ds. SB Zygmunt Baranowski.
Okrutny dodał, że prokuratura popełniła wiele błędów oraz że kierowała się starą zasadą, że "wojsko ma być czyste".
- Nie otrzymałem rozkazu strzelania. Nawet gdybym go dostał, to nie przekazałbym go swoim podwładnym - oświadczył szef Plutonu Romuald Cieślak. Stwierdził, że rany odniesione przez górników świadczą o tym, że strzelano z broni o większej sile rażenia, niż RAK-i, w które wyposażony był Pluton Specjalny. Dodał, że wszyscy "zgodnie z prawem brali udział w przywracaniu ładu i porządku".
- Proces powstał na zamówienie polityczne - mówił z kolei oskarżony Maciej Szulc. - Należało znaleźć winnych i ukarać. Działałem zgodnie z prawem, a na kopalnie nie pojechałem dobrowolnie.
O "tendencyjnym" prowadzeniu śledztwa mówił również Józef Rak. Twierdził, że prokurator nie dał mu czasu na zapoznanie się z dokumentami.

Zbigniew Wróbel przyznał, że oddał strzały ostrzegawcze. Wcześniej jednak ktoś "strzelał zza pleców Plutonu Specjalnego". Dodał, że swoją pracę zawsze wykonywał dobrze. Przecież ochraniał nawet Papieża i wszystkich prezydentów. Do dziś zresztą pracuje w brygadzie antyterrorystycznej.

Wszyscy oskarżeni zarzucili prokuratorowi, że nie uwzględnił innych biorących w pacyfikacjach formacji wyposażonych w broń, np. wojska czy esbeckiej grupy Perka. Wszyscy też prosili o uniewinnienie.

Nieco inaczej wypowiedział się Krzysztof Jasiński. Nie prosił, jak jego koledzy, o uniewinnienie, lecz zawnioskował, by sąd w ogóle wyłączył go z tej sprawy.
- Wysoki Sądzie, w moim przypadku zasada: dajcie mi człowieka, a artykuł się dla niego znajdzie, jest ponadczasowa. Nie brałem udziału ani w odblokowywaniu KWK "Wujek", ani KWK "Manifest Lipcowy". W toku procesu potwierdzili to świadkowie i zostało to udowodnione - oświadczył Jasiński.

Sądowy skandal

- Napiszcie wreszcie, że to nie proces. To farsa. Oni kpią sobie z nas. Śmieją się i tyle. Powinni ich wreszcie pozamykać, to przestaliby chorować. Gdzie tu sprawiedliwość? Nas traktowano jak przestępców, a tych, co do nas strzelali, nikt nie może ukarać. Kiszczaka uniewinnili, to pewnie im też nic nie zrobią - mówili zdenerwowani górnicy, kiedy po raz kolejny oskarżeni doprowadzali do zrywania rozpraw. Nie stawiali się na sali sądowej z powodu "nagłej choroby", strajku na kolei czy zepsutego budzika. Obrońcy nie mieli pojęcia, gdzie przebywają ich klienci, a sąd usprawiedliwiał te nieobecności "na gębę". Oskarżony Dariusz Ślusarek przyszedł dwukrotnie na salę sądową kompletnie pijany i dopiero za drugim razem, kiedy bełkotał i osuwał się z ławki został ukarany siedmiodniowym aresztem. Za pomocą bezczelnych trików, naigrawając się wręcz z powagi sądu, który na to przyzwalał, oskarżeni i ich obrońcy przeciągali proces przez prawie pięć lat, licząc na przedawnienie swoich czynów. Ale najbardziej skandalicznie - i to bynajmniej nie z powodu działania oskarżonych - wyglądał finał procesu.

Kiedy po wysłuchaniu oskarżonych wydawało się, że sąd przystąpi do wysłuchania replik oskarżycieli posiłkowych i obrońców, mec. Leszek Piotrowski po raz kolejny zwrócił się o "formalne poinformowanie oskarżonych o możliwości zmiany kwalifikacji zarzucanych im czynów na surowszą". Mec. Piotrowskiego poparli mecenasi Janusz Margasiński i Marian Szweda. Pełnomocnicy oskarżycieli posiłkowych już wcześniej zwracali się do sądu z takim wnioskiem. Niestety, skład sędziowski nie uwzględnił tego żądania. I tym razem po naradzie przewodnicząca Ewa Krukowska poinformowała, iż wniosek został odrzucony, gdyż łączyłoby się to ze wznowieniem postępowania, a nadto uznała, że skoro pełnomocnicy o tym mówili, to strony powinny brać pod uwagę taką ewentualność. Był to jednak błąd sądu i dziwi upór, z jakim konsekwentnie odrzucano ten wniosek. Sąd miał bowiem obowiązek poinformować oskarżonych o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej zarzucanych im czynów. Tylko formalne poinformowanie przez sąd niesie za sobą odpowiednie skutki prawne, co może zostać wykorzystane przy apelacji.
W tej sytuacji mec. Leszek Piotrowski zgłosił wniosek o odwołanie całego składu sędziowskiego.
- W postanowieniu z kwietnia 1993 r. jest mowa o tym, że kwalifikacja czynów zarzucanych w akcie oskarżenia jest jedynie propozycją i że jest otwarta droga do jej zmiany - uzasadniał mec. Piotrowski. - Odrzucenie przez sąd wniosku o uprzedzeniu oskarżonych o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej zarzucanych im czynów świadczy o tym, że sąd wyraził swój pogląd na sprawę jeszcze przed wydaniem wyroku. Świadczy to też o tym, że sąd nie chce przyjąć surowszej kwalifikacji i wyraża pogląd prawny korzystny dla oskarżonych.